قدس آنلاین- حضرت زینب(س) در طول زندگی خود؛ چه در دوره حیات امام علی(ع) و چه پس از آن؛ چهره‌ای تأثیرگذار در جریان‌های علمی، سیاسی و فرهنگی بود و بیشترین نقش آفرینی را در ماجرای پس از عصرعاشورا برعهده داشت که می‌توان از آن به عنوان سرفصل رهایی اسلام از توطئه امویان یاد کرد.

اینک به بهانه پنجم جمادی‌الاولی سالروز ولادت این اسوه صبر و استقامت، حجت الاسلام دکتر سیداسحق حسینی کوهساری؛ دانشیار دانشگاه تهران و پژوهشگر در گفت وگو با قدس به بیان نقش آفرینی «عقیله بنی‌هاشم» در این دوران پرداخته است.

حسینی کوهساری در پرونده علمی خود تألیف اثر ارزشمند «پژواک اسارت؛ واکاوی و تحلیل نقش حضرت زینب(س) در حماسه حسینی» را ثبت کرده است، اثری که پنج سال برای تألیف آن وقت گذاشته و به گفته خود با اشک دیده بر صفحات کاغذ نگاشته است.

چرا با وجود امام سجاد(ع)، حضرت زینب(س) نقش اول کاروان اسارت را برعهده گرفتند؟

اگر بخواهیم درباره حضرت زینب(س) حرفی بزنیم، ناگزیر باید از عاشورا سخن بگوییم. عاشورا مانند سکه‌ای است که دو رو دارد؛ روی اول شهادت امام حسین(ع) است و روی دوم؛ ماجرای اسارت که سالار آن حضرت زینب(س) است.

نقش آفرینی حضرت زینب(س) در ادامه و طول نقش آفرینی حضرت زهرا(س) درجهان اسلام است. سرنوشت این مادر و دختر مانند دو روی یک سکه و هر دو در اجمال و تفصیل است. یعنی این هنرآفرینی را حضرت زهرا(س) به اجمال انجام داده و حضرت زینب(س) شکل تفصیلی آن را به عرصه رسانید. همان گونه که در ماجرای دفاع از ولایت علی(ع)، فاطمه زهرا(س) در خط مقدم جبهه حق قرار گرفتند، حضرت زینب(س) نیز در خط مقدم کاروان اسرای کربلا قرار گرفتند. مسئله دیگر درباره این مادر و دختر نقشی است که ایفا کردند. حضرت زهرا(س) و عقیله بنی هاشم(س) با اقدام‌های خود نوعی مهندسی تاریخی صورت دادند. اما نکته دیگر اینکه امام حسین(ع) نقش مهندسی عملیاتی عاشورا و حضرت زینب(س) نیز فرماندهی کاروان اسرا را برعهده داشتند. با توجه به این مقدمات به پرسش شما می‌رسم که چرا حضرت زینب(س) باید پرچمدار کاروان اسرا باشد؟ دلیل آن است که ایشان مانند مادرش صدیقه کبری باید افشاگری می‌کرد، اما خونی ریخته نشود. به این دلیل که «ولایت» آسیب نبیند و «ولی» زنده بماند.

چرا افشاگری بدون درگیری؟

درجریان سقیفه اگر با افشاگری حضرت زهرا(س) بسنده نمی‌شد، چه بسا به جنگ داخلی ختم می‌شد و اساس اسلام از بین می‌رفت. مسئله دیگر این بود، همان گونه که حضرت علی(ع) در خطبه شقشقیه مطرح کردند، نیرویی برای مبارزه نداشتند و نکته مهم‌تر حفظ جان امام است. درمورد اقدام‌های حضرت زینب(س) نیز همین گونه است. در جریان کربلا، افزون بر امام سجاد(ع) فقط دو کودک پسر زنده ماندند؛ امام باقر(ع) و یکی از فرزندان امام حسن مجتبی(ع)، بنابراین نیرویی برای مبارزه و دفاع باقی نماند.

اقدام هایی که حضرت زینب(س) در ماجرای پس از اسارت انجام دادند نیز در چند مرحله قابل بررسی است. این واقعیت تاریخی را نمی‌توان انکار کرد که خط انحرافی سقیفه تا ۵۰سال به موازات خط ولایت حرکت کرد، اما سرانجام در کربلا به نقطه تلاقی رسید و آن تراژدی هولناک را پدید آورد. در صحرای کربلا، جریان ولایت به صورت شفاف در برابر جریان انحرافی قرارگرفت و حضرت زینب(س) فرماندهی مدیریت بحران‌ها را عهده دار شد. نکته‌ای که باید در چرایی و چگونگی مدیریت بحران‌ها به آن توجه کرد، استفاده اسلام از عنصر «زبان» و «عنصر زن» در این وادی است. حضرت زینب(س) با توجه به این موضوع در میدان مبارزه با بحران ها، فرماندهی جریان حق را عهده دار شدند. بیتردید یک زن زمانی می‌تواند از پس چنین جایگاهی بر بیاید که از علم کافی برخوردار باشد. حضرت زینب(س) مفسر رسمی قرآن در دوران حکومت علی(ع) بود، درحالی که همزمان با سه امام می زیست، یعنی از چنان علمی برخوردار است که مورد تأیید امام علی و حسنین(ع) واقع شده‌ است، افزون براین علم لَدُنی، مقام عصمت، شجاعت، درایت و بهره مندی از هنر سخنوری نیز به عقیله بنی هاشم کمک کرد تا عالمه غیرمعلمه آل الله در جایگاه رهبری کاروان اسرا قرار گیرد.

گام بعدی که حضرت زینب(س) در مدیریت بحران‌ها انجام داد، مقابله با جریان جبرگرایی است که حکومت اموی به آن دامن می‌زد. عقیله بنی هاشم در طول سفر اسارت، با تمام وجود به دنبال این بود که این جریان فکری را به چالش بکشد و برای تحقق آن نیز به رجزخوانی اُمرا و حاکمان اموی با بیان قرآنی پاسخ داد. اقدام دیگر بانوی کربلا، افشاگری با استفاده از امکانات دشمن است. ایشان با تکیه بر روان شناسی و شخصیت شناسی مردم کوفه به بیان سخن پرداخت و توطئه امویان را نقش برآب کرد.

نکته دیگر، مبارزه با بحران‌های روحی و روانی اسراست. حضرت زینبِ شب عاشورا، با عصر عاشورا فرق می‌کند، در عصر عاشورا پس از عزاداری، زنان را مدیریت کرد و به آن‌ها فرمود که لباس‌های گران و جواهرات را کنار بگذارند تا ناموس آل الله به دست دشمن نیفتد. همچنین زمانی که خیمه‌ها را به آتش می‌کشند با مشورت امام سجاد(ع) به زنان و دختران توصیه می‌کند به بیابان پناه ببرند تا به دست دشمن نیفتند. با وجود این، آن کسی که حضرت سجاد(ع) را از میان خیمه آتش گرفته بیرون آورد، حضرت زینب(س) بود. وقتی رفتارهای حضرت زینب(س) را درعصر عاشورا بررسی می‌کنیم، گویا فرماندهی است که سال‌ها در آکادمی نظامی مدیریت نظامی خوانده‌ است.

حضرت زینب(س) در کنترل شرایط ناسالم خبری عصر خود چه نقشی ایفا کردند؟

عقیله بنی هاشم با فعالیت در هفت محور نقش ترویجی و رسانه‌ای خود را در پیام رسانی عاشورا ایفا کردند:

اول: تبلیغ «حجاب» بر مرکب اسارت است؛ وقتی کاروان اسرا به کوفه رسید، در این شهر حضرت خطاب به شمر می‌فرمایند: حاجتی دارم که سرهای شهدا را از ما دور کنید تا مردمی که برای تماشا آمدهاند به چهره های ما نگاه نکنند.

دوم: افشاگری غیرمستقیم در لباس اسارت؛ حضرت زمانی که برای کاروان اسرا صدقات می‌آوردند آن‌ها را به کناری می‌انداخت و می‌فرمود صدقه برآل الله حرام است تا بدین وسیله نیرنگ یزیدیان را بر خارجی معرفی کردن خاندان وحی خنثی کند.

سوم: از موضع اقتدار وارد می‌شود تا غرور حاکم شکسته شود؛ به گونه‌ای که وقتی به مجلس عبیدالله وارد می‌شود سلام نمی‌کند و غرور او را می‌شکند.

چهارم: تغییر استراتژیک مبارزه برای دفاع از ولایت؛ زمانی که عبیدالله دستور قتل امام سجاد را صادر می‌کند، رفتار سیاسی حضرت زینب(س) ۱۸۰درجه تغییر می‌کند و خود را بر بدن امام سجاد می‌اندازد تا مانع کشته شدن امام شود، زیرا در غیر این صورت فرصتی برای نجات دادن امام سجاد(ع) نیست.

پنجم: رفتار دیپلماتیک در برابر یزید؛ حضرت در مجلس یزید به گونه‌ای رفتار می‌کند که گویا یزید اسیر ایشان است. سخنرانی حضرت زینب(س) بلایی بر سر یزید آورد که مجبور شد اولین مجلس عزاداری را برای امام حسین(ع) برپا کند. همسر و دختر یزید در برابرش ایستادند و بدون چادر در مجلس حاضر شدند و گفتند، وقتی دختر پیامبر را بدون چادر به مجلس آورده‌ای ما نیز می‌آییم! نکته دیگر، سخنران این مجلس عزا، حضرت زینب(س) است و شام به آشوب کشیده شد و یزید مجبور شد کاروان اسرا را به مدینه بازگرداند.

ششم: راه اندازی کارناوال عزاداری؛ وقتی قرار بر بازگشت به مدینه می‌شود، یکی از درخواست‌های حضرت زینب(س) بازگرداندن اموال غارت شده است. یکی از این اموال، کهنه پیراهنی است که دستبافت حضرت فاطمه(س) است. دومین درخواست، برداشتن زینت‌های محمل هایی است که برای خاندان پیامبر(ص) آماده کرده بودند و دستور دادند تا محمل‌ها را سیاه پوش کنند تا کارناوال عزاداری راه بیندازند.

هفتم: مرگ در تبعیدگاه: یک سال پس از بازگشت اسرا به مدینه، این شهر برای یزید غیرقابل کنترل شد و به همین دلیل زینب کبری(س) را تبعید کردند و ایشان با همان نگاه اعتراضی در تبعیدگاه از دنیا رفتند.

کاشف الغطا معتقد است، اگر حضرت زینب(س) در این کاروان نبود و افشاگری نمی‌کرد، معلوم نبود خون امام حسین(ع) از بین نرود. در حالی که امروز جریان عزاداری امام حسین(ع) نهادینه شده و به جریانی ماندگار در جهان اسلام تبدیل شده است.

فعالیت‌های تبلیغی حضرت زینب(س) در دنیای امروز چه کاربردی دارد؟

همان گونه که هیئت‌های عزاداری امام حسین(س) در پیروزی انقلاب اسلامی نقش آفرین بودند، شاهدیم به برکت انقلاب اسلامی «بیروت» که عروس خاورمیانه نامیده می‌شد و مرکزی برای خوشگذرانی بود، امروز به مرکز جریان مقاومت تبدیل شده است. برای ادامه این جریان فکری باید افزون بر حسینیه و زینبیه که در کنار مساجد ساخته شد، مراکزی را برای گهواره‌ها بسازیم، یعنی به تربیت نسل حسینی بپردازیم، این هم از طریق ساخت فیلم‌ها و انیمیشن‌ها و سایرفعالیت‌های هنری میسر خواهد بود.